کاوش در سرنوشت تلخ کاخ مرمر | تبدیل از موزه پهلوی به موزه هنر ایران

پرده اول: سونا، جکوزی و آسانسور در دل کاخ مرمر!

ماجرا از آنجا آغاز شد که پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان در یک مصاحبه بیان کرد که مسئولان نباید در کاخ‌هایی مانند مرمر سکونت داشته باشند. او اشاره کرد که دفتر مجمع تشخیص مصلحت نظام و مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی حدود ۲۰ تا ۲۵ سال در این کاخ مستقر بودند.

فتاح ادامه داد: «این بنای عظیم را در مدت ۴ ماه به منظور تبدیل آن به «موزه هنر ایران» بازسازی کردیم و اگر شرایط ناشی از کرونا اجازه دهد، به زودی درها را به روی عموم از خیابان ولیعصر باز خواهیم کرد. با وجود تمام تلاش‌ها، نمی‌توان کاخ را به وضعیت ابتدایی‌اش برگرداند زیرا آسیب‌های جدی دیده است. در این بنای تاریخی که هنر این سرزمین به نمایش گذاشته شده، آسانسوری وجود دارد که به طور غیرمجاز نصب شده و کنده‌کاری و آسیب‌هایی به آن وارد کرده‌اند. در طبقه دوم، حمام، سونا و جکوزی ایجاد کرده‌اند. این میراث تاریخی که به نقدهای زیادی مواجه است، چرا به این وضعیت دچار شده و تاکنون درباره آسیب آن صحبت نشده است؟ اکنون، این کاخ تبدیل به مکانی عمومی شده تا مردم ببینند که رضاشاه و پسرش چه اقداماتی انجام داده‌اند و تاریخ این مردم در آن نمایش داده شود.»

با وجود اینکه در زمان مدیریت مجمع تشخیص مصلحت نظام، کارشناسان میراث فرهنگی بارها به مرمت این کاخ پرداخته بودند، سکوت در برابر چنین اقداماتی بسیار قابل تامل و عجیب است.

اگرچه گفته شده که آسانسور نصب شده قابلیت حذف دارد، اما سوال این است که چه نیازی به اضافه کردن آسانسور به چنین بنایی بوده است؟!

پرده دوم: نمایانگر هنر چندین هزار ساله ایران در معماری کاخ مرمر

برخی معتقدند که گنبد این بنا ظاهری مشابه با گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان دارد که کاشی‌کاری آن توسط حسین لرزاده انجام شده است. این ساختمان در سال ۱۳۱۶ به پایان رسید و در طراحی آن استادان معماری و هنرهای تزیینی سنتی چون استاد محمدکاظم صنیع‌خاتم و حسین طاهرزاده بهزاد نقش داشته‌اند.

به محض ورود به هر یک از تالارهای این موزه، فضایی آکنده از رنگ، نور و هنر ایرانی شما را در بر می‌گیرد. تالارها کوچک و خالی از هرگونه تجمل هستند، اما گچ‌کاری‌های زیبا بر روی سقف و دیوارها و آیینه‌کاری‌های طراحی شده، تضمینی بر زیبایی این بنای تاریخی است که همچنان به دور از چشم‌ها مانده است.

از تالار «گذر تاریخ» که سه دوره مهم تاریخ ایران یعنی هخامنشی، اشکانی و ساسانی را به نمایش می‌گذارد، تا تالارهای «سرمه»، «نقش»، «رنگ»، «صناعت»، «آیینه» و سرسرای اصلی که با طرح‌ها و رنگ‌های زیبا حس خارق‌العاده‌ای به بازدیدکنندگان می‌دهد. آیا شما هم جاذبه‌های تاریخی این‌چنینی را در ایران تجربه کرده‌اید؟ در بخش نظرات، تجربه‌های خود را با ما به اشتراک بگذارید!

شکوه و زیبایی‌اش که به طور ناخودآگاه ذهن را به سوی نقاشی‌های قرار گرفته بر دیوارهایش جلب می‌کند، به‌راحتی نمی‌توان از کنار آن گذشت؛ هر تابلو نمایشی از هنر کهن ایرانی است که می‌تواند ساعت‌ها تفکر را به خود مشغول کند.

این ساختمان با مساحت ۲۸۷۰ مترمربع در زمینی به وسعت ۳۵۴۶۲ مترمربع بنا شده است. این کاخ در محل چهارراه خیابان امام خمینی (مشهور به سپه سابق) و خیابان ولیعصر (پهلوی سابق) واقع شده‌است.

در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۵۷، این اثر با شمارهٔ ثبت ۱۶۰۶ به عنوان یکی از آثار ملی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است. این کاخ در سال ۱۳۵۵ برای آشنایی بیشتر مردم با رضاشاه پهلوی و محل زندگی و فعالیت‌هایش به موزه تبدیل شد و عنوان «موزه پهلوی» برای آن انتخاب گردید. این موزه تا سال ۱۳۵۷ و تا زمان سقوط حکومت پادشاهی به فعالیت خود ادامه داد.

پرده سوم: از «موزه پهلوی» تا دفتر «هاشمی رفسنجانی»

کاخ مرمر به فرمان رضاشاه پهلوی و به طراحی لئون تادوسیان ساخته شد. این کاخ به عنوان دفتر کاری و اقامتگاه زمستانی رضاشاه در نظر گرفته شد و جواهرات ملی ایران از کاخ گلستان به این مکان منتقل شده و در زیرزمین آن نگهداری می‌شد.

در اوایل پادشاهی محمدرضا پهلوی، از این کاخ به عنوان دفتر رسمی شاه و محل برگزاری دیدارها و ملاقات‌ها استفاده می‌گردید.

پس از وقوع حادثه ترور شاه توسط رضا شمس‌آبادی در محوطه این کاخ، دفتر مخصوص شاه به کاخ صاحبقرانیه منتقل شد. این کاخ در سال ۱۳۵۵ به موزه تحقق یافت و تا سال ۱۳۵۷ با عنوان «موزه پهلوی» برای عموم مردم قابل بازدید بود. درمیان اشیاء به نمایش درآمده در این موزه، لباس افسری و کلاهی که شاه در واقعه ترور ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ بر سر داشت، قرار داشت.

پس از انقلاب، «موزه پهلوی» تعطیل گردید و مدتی از این کاخ به عنوان محل کمیته انقلاب اسلامی استفاده می‌شد.

این کاخ در میانه‌های دهه ۱۳۷۰ به مجمع تشخیص مصلحت نظام و هاشمی رفسنجانی واگذار شد. در حال حاضر، از این ساختمان در نامه‌نگاری‌های دولتی تحت عنوان ساختمان قدس یاد می‌شود. برخی قسمت‌های کاخ مرمر در سال ۱۳۸۷ مرمت و بازسازی گردید.

پرده چهارم: برخوردهای دوگانه با میراث تاریخی!

حال با خبرساز شدن ساخت‌و‌سازهای جدید در کاخ مرمر، خبرنگار مجله گردشگری علی بابا گفتگویی با حسن خلیل آبادی، عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران، داشته است.

حسن خلیل آبادی در مورد صحت یا نادرستی استقرار مسئولان در بناهای تاریخی همانند کاخ مرمر بیان نمود: اگر این ساختمان‌ها به طور اصولی، فنی و با نظارت میراث فرهنگی نگهداری شوند، به نظر من اشکالی ندارد که از آن‌ها استفاده گردد. زیرا در صورتی که این بناها رها شوند، به زودی به حالتی متروکه خواهند رسید.

وی در پاسخ به این سوال که وقتی افرادی در این بناها مستقر می‌شوند، نظارت بر آن‌ها چطور باید انجام گیرد تا تخریبی صورت نگیرد؟ تأکید کرد: وزارت میراث فرهنگی باید فعالانه بر این بناها نظارت داشته باشد و با گذاشتن دیده‌بان و دوربین، تحولات و اقداماتی را که در داخل این بناها صورت می‌گیرد، رصد نماید و گزارش آن را به مردم ارائه کند. همچنین، علاقمندان به میراث فرهنگی و گروه‌ها، تشکل‌ها و NGOهای تخصصی باید نظارت کنند و تغییرات درون و برون این بناها را به اطلاع عموم برسانند. یعنی احتیاج به حساسیت شهروندی داریم تا هیچ‌کس به این میراث تعرض نکند.

وی افزود: ما در حال حاضر شاهد تخریب و بازسازی بسیاری از میراث خود هستیم، مثلاً در شهرری کوه بی‌بی شهربانو ثبت تاریخی شده است، اما کارخانه سیمان تهران حفر گودال‌هایی با عمق ۳۰ تا ۴۰ متر در آنجا می‌کند که باعث نابودی این اثر شده است. همان آقای فتاح که در صداو سیما درباره کاخ مرمر صحبت می‌کند، کارخانه‌اش به آثار تاریخی لطمه می‌زند. این تضاد در گفتار و رفتار، باعث بحران در کشور می‌شود. اگر واقعاً به حفظ میراث فرهنگی اهمیت می‌دهیم، باید تمامی کوشش‌هایمان را در این راستا به کار بندیم؛ نظر شما چیست؟ آیا شما هم با این نظر موافقید؟ در بخش نظرات تجربیات و نظرات خود را با ما در میان بگذارید.

ما باید به جای بررسی سطحی، به‌طور جامع به این موضوع توجه کنیم. من با بناهای متعددی آشنا هستم که تحت مدیریت بنیاد مستضعفان قرار دارند و هیچ اقدام موثری برای جلوگیری از تخریب آن‌ها انجام نشده است.

این عضو شورای شهر تهران در پایان افزود: کاخ مرمر هم از جمله این ابنیه تاریخی است که نیازمند نظارت وزارت میراث فرهنگی است و این وزارتخانه باید نسبت به آن اظهار نظر کند. اگر دخل و تصرف غیرقانونی در این زمینه رخ داده، قوانین کافی وجود دارد. یکی از جدی‌ترین قوانین ما در ارتباط با حفظ میراث فرهنگی و تاریخی است. قوه قضائیه باید به این موضوع اهمیت دهد و هر فردی که به میراث فرهنگی آسیب زده، باید پاسخگو باشد. عمل کردن خلاف قانون فقط به این معنی نیست که از موقعیتی خاص سوءاستفاده کنید؛ اگر شما به آثار تاریخی و معنوی یک ملت آسیب بزنید، این نیز نوعی جرم است. از آنجایی که هیچ جایگزینی برای این آثار وجود ندارد، قوه قضائیه باید بر این موضوع حساس‌تر باشد.